16 November 1784 werd in de doopsgezinde pastorie te Edam een Genoodschap voor Konsten en Wetenschappen opgericht, onder het motto Tot Nut van ’t Algemeen. Het initiatief werd genomen door de doopsgezinde predikant Jan Nieuwenhuijzen (1724-1806) uit Monnickendam tijdens een gesprekskring met leden uit Edam en Monnickendam. De bevlogen predikant werd daarbij geïnspireerd door de idealen van de Verlichting. Zijn zoon, de arts Martinus Nieuwenhuijzen (1759-1793) uit Edam, werkte de ideeën van zijn vader verder uit. De Maatschappij beschouwde zichzelf als een instelling voor volksontwikkeling en zag het als haar missie om het welzijn van individu en samenleving te bevorderen door onderwijs, ontwikkeling en maatschappelijke discussie, gericht op mensen die daartoe zelf geen mogelijkheden hadden.
Spoedig na oprichting werden in diverse plaatsen afdelingen (‘departementen’) opgericht. In eerste instantie in Noord-Holland, Friesland en Groningen, later ontstonden ook in de rest van Nederland departementen.
